Zdaniem regionalistów Panewniki - czyli dawniejsza wieś Panewnik, a obecnie część Katowic w granicach ich dzielnicy Ligota-Panewniki - zawdzięczają swą nazwę człowiekowi zwanemu Panewnikiem. Tego zaś przezwano tak, gdyż był rzemieślnikiem wytwarzającym panwie. Tak uważał prof. Ludwik Musioł, pisząc przed równo 70 laty, w 1953 roku:
Taki przeto wyrabiacz "panwi" osiedlił się (może już w początkach XVI w.) opodal huty żelaza czyli Starej Kuźni nad Kłodnicą. Należał do tej kuźnicy i trudził się tym rzemiosłem widocznie w porozumieniu i na zlecenie zarządu tej kuźnicy.
W opinii Ludwika Musioła, Panewnik ów był właścicielem niewielkiego osiedla (właściwie samotnego gospodarstwa) w miejscu którego w drugiej połowie XVI wieku (prawdopodobnie krótko przed rokiem 1586) powstała wieś zagrodnicza. Na nią to rozszerzyła się nazwa istniejących tam już wcześniej zabudowań, w których gospodarzył producent panwi.
Z wywodem prof. Musioła, wybitnego śląskiego historyka, archiwisty i etnografa, nikt nie polemizował. Zdanie jego w pełni podzielili regionaliści, którzy stworzyli wydany w 2010 r. "Zarys dziejów Ligoty i Panewnik od zarania do czasów współczesnych". Geneza nazwy Panewnik - jeżeli ktoś się nad nią zastanawiał - wydawała się ugruntowana. Jednak prawda może być zupełnie inna.
Rodzina Panewnika
Nie zwrócono bowiem uwagi na frapujące podobieństwo kilku występujących w okolicy nazw miejscowych. Jak gdyby patrząc z perspektywy Katowic, do których przynależne są dziś Panewniki, nikt nie sięgnął wzrokiem za las. W kierunku Mikołowa, z którym przecież dawne Panewniki łączyły silne więzi. Mało kto poza ich najstarszymi mieszkańcami zdaje sobie sprawę z tego, że Panewniki przez stulecia, nawet jeszcze w XX wieku, należały do parafii św. Wojciecha w Mikołowie. Panewniczanie nie tylko chodzili do Mikołowa na msze. To stare, o średniowiecznym jeszcze rodowodzie miasto ziemi pszczyńskiej było dla nich głównym miejscem handlu jeszcze w czasach, gdy Katowice były niewiele znaczącą wsią.
Tymczasem nieopodal Mikołowa znajdują się dwie wsie o nazwach jakby Panewnikom pokrewnych: Paniowy i Paniówki. Wsie stare. Tak do końca nie wiadomo, która bardziej, ale obydwie starsze od Panewnik. Do tego część lasu pomiędzy Śmiłowicami, Straconą Wioską a Starą Kuźnią nosi nazwę Paniok. Dalsze podobieństwa zauważymy, przyglądając się wariantom tych nazw. Paniowy w dawnych dokumentach występują także jako Panow, zaś Paniówki jako Paniówek. Z kolei, jak podaje Ludwik Musioł, Panewnik przez swoich dawnych mieszkańców nazywany był także Ponewnik, a w XVII wieku jego nazwę zapisano w formie "Paniewnigk".
Skąd cztery pokrewne nazwy - Paniowy, Paniówki, Paniok i Panewnik - na stosunkowo przecież niewielkim obszarze? To nie może być przypadek! Te nazwy tworzą gniazdo.
Nie panwie, tylko pnie?!
Etymologia nazwy Paniowy wiąże się ze słowem pień, czyli jest to nazwa obszaru pozostałego po przetrzebieniu bądź wypaleniu lasu. Już w dokumentach średniowiecznych od XIII wieku występowała nazwa tej miejscowości pisana jako Panow, de Panow (z Paniów) - tłumaczą Janina Szołtysek i Dmetrecki, autorzy książki "Ocalić od zapomnienia: z dziejów szkoły paniowskiej".
Rodowód nazwy Panewnika, młodszego od Paniów i Paniówek, ale powstałego w podobny co one sposób, jako osada na leśnej porębie, może być taki sam jak w ich przypadku. Nazwa Panewnik może pochodzić nie tyle od mitycznego producenta panwi, co od pni wykarczowanych drzew. Analogicznych nazw jest na Śląsku i w Polsce bez liku, wymieńmy chociażby wieś Pniówek w powiecie pszczyńskim, katowickie Pnioki, świętochłowickie Pniaki, czy tarnogórski i rybnicki Pniowiec. A to zaledwie kilka spośród przykładów, których podać by można o wiele, wiele więcej. Niektóre z tych nazw są stare, niektóre z noszących je osiedli powstały dopiero w XIX wieku, jednak zasada była zawsze ta sama. Źródłosłów to za każdym razem pnie na porębie, jak w przypadku średniowiecznych Paniów. Tak też prawdopodobnie tłumaczyć należy nazwę Panewnika.
Koresponduje to z kontekstem, w jakim pojawia się pierwsza wzmianka źródłowa o Panewniku. To tzw. urbarium dóbr kameralnych pszczyńskich na rok 1586, gdzie Panewnik wymieniony jest wśród szeregu innych, świeżo wówczas powstałych wsi. Pszczyński pisarz wyliczając je, skomentował:
Te wsi wprawdzie osadzono, ale przy tym lasy spustoszono, a tymsamym bory i polowania zniweczono.
Hipotezę tę wspiera jeszcze jeden fakt: nazwa płynącej przez Panewniki rzeki Kłodnicy. Jak się wydaje, pochodzi ona od drzewnych kłód, nie tyle spławianych po wyrębie nurtem tej niewielkiej i płytkiej w swym górnym biegu rzeki, co tarasujących nieraz jej koryto (w średniowieczu, gdy górna Kłodnica płynęła przez środek dzikiej Puszczy Lubińskiej, było to zapewne częstym zjawiskiem). Słowo kłoda oznacza rodzaj pnia drzewa. Ponownie więc te pnie! Coś może być na rzeczy...
A może przybysz zza lasu?
Czyżby więc zagadkowy eponim Panewnik nigdy nie istniał i był tylko nazwą miejsca po wyrąbanym lesie? Być może. W granicach dzisiejszych Katowic funkcjonuje niejedna nazwa, którą dawno temu nosiło właśnie miejsce w leśnych ostępach - jak na przykład Doły, Szadok, Kępa, Wilcze Kąty czy Wodospady. Choć istnieje jeszcze jedno, alternatywne wytłumaczenie: Panewnik mógł być przybyszem z Paniów lub Paniówek, który w XVI wieku osiedlił się w lesie. Wiemy, że pierwotny Panewnik coś łączyło ze Starą Kuźnią (dawniej Kuźnica Pszczyńska, obecnie część Rudy Śląskiej-Halemby). W dokumencie z XVII wieku Panewnik określono zawsze do Kuźnicy Pszczyńskiej należącym. Może leśny osadnik zaopatrywał hutników ze Starej Kuźni w drewno lub węgiel drzewny do ich pieców?
Może Cię zainteresować:
